روانشناسی و تربیت کودک (6 ماهگی تا 16 سالگی)
آنچه باید در تربیت و روانشناسی کودک بدانید. کودک زمانی که با کلمه کودک مواجه می شوید چه چیزی در ذهن شما نقش می گیرد؟! دنیای کودکان شاید برای خیلی از افراد از جمله شما ناشناخته و پیچیده باشد. بسیاری از افراد قبل از تولد فرزند خود دچار تشویش و نگرانی می شوند چون معتقدند با تولد فرزندشان ممکن است در چگونگی برخورد با آن و تربیتش دچار سردرگمی شوند.
همچنین مادرانی هستند که با وجود اینکه صاحب فرزند شده اند هنوز هم اطلاعات کافی و درستی در مورد مراحل رشدی طبیعی کودک خود ندارند به همین دلیل در مواجهه با بسیاری از تغییرات، دستپاچه، نگران و مضطرب می شوند.
روانشناسی کودک
ما در این مقاله، شما را با انواع دوره های رشدی کودکی و تغییرات و ویژگی های خاص آن دوره آشنا می کنیم تا با کسب اطلاعات بیشتر، بتوانید با آرامش خاطر بیشتری به تربیت و رشد فرزندتان بپردازید.
قبل از پرداختن به مبحث اصلی، بهتر است نگاهی به تقسیم بندی دوره های رشدی بیندازید:
- تولد تا 2 سالگی ← دوران نوباوگی و نوپایی
- 2 تا 6 سالگی ← دوره کودکی اول
- 6 تا 11 سالگی ← دوره کودکی دوم
- 11 تا 14 سالگی ← اوایل نوجوانی
- 14 تا 16 سالگی ← اواسط نوجوانی
- 16 تا 18 سالگی ← اواخر نوجوانی
- 20 تا 40 سالگی ← جوانی
- 40 تا 60 سالگی ← میانسالی
- 60 سالگی به بعد ← پیری
در این مقاله قصد داریم به بیان ویژگی های دوران نوباوگی و کودکی یعنی تا اواخر 11 سالگی بپردازیم.
دوران نوباوگی در روانشناسی کودک
نوزادان بعد از تولد چه شکلی هستند؟
زمانی که یک نوزاد متولد می شود معمولا قدی 50 سانتی متری دارد و وزن آن 3.5 کیلوگرم است که چیزی که مرسوم است بلند تر بودن و سنگینتر بودن پسران نسبت به دختران است.
تغییرات در اندازه بدن و ترکیب عضله – چربی
نوباوگان و کودکان نوپا به جای افزایش منظم، به صورت جهش های کوچک رشد می کنند. افزایش اولیه چربی که حدود 9 ماهگی به اوج می رسد، به بچه کمک می کند تا دمای ثابت بدن را حفظ کند.
در سال دوم، وزن اغلب کودکان نوپا کم می شود و این روند تا اواسط کودکی ادامه پیدا می کند. بسیاری از والدین ممکن است لاغر شدن کودک خود را امری ناراحت کننده و غیر عادی بدانند ولی همانظور که شرح داده شد ان یک امر طبیعی است و جای نگرانی وجود ندارد.
- بافت عضله برعکس بافت چربی، در طول نوباوگی خیلی کند افزایش پیدا می کند.
- مثل همه جنبه های رشد، بین بچه ها تفاوت هایی در اندازه بدن و ترکیب عضله – چربی وجود دارد.
- در نوباوگی، دخترها اندکی کوتاه تر و سبک تر از پسرها هستند و نسبت چربی به عضله آنها بیشتر از پسرها است.
- کودکان همسن از نظر آهنگ رشد جسمانی نیز فرق دارند. به عبارت دیگر برخی سریعتر از دیگران در جهت اندازه بالغ بدن پیش می روند.
بنابراین از مقایسه افراطی فرزند خود با دیگر کودکان خودداری کنید!
رشد مغز
هنگام تولد، رشد مغز از هر ساختار ساختمانی دیگری به اندازه بزرگسالی آن نزدیک تر است و در سراسر دوره نوباوگی و نوپایی (دو سال اول زندگی) به سرعت به رشد خود ادامه می دهد.
حواس و ادراک نوزاد
الف) لامسه
حساسیت نسبت به لامسه، هنگام تولد کاملا رشد یافته است.
نوزادان به لمس، مخصوصا لمس دور دهان، کف دست ها و پاها پاسخ می دهند.
در دوره پیش از تولد، این نواحی و همینطور اندام های تناسلی، اولین نواحی هستند که نسبت به لمس حساس می شوند. نوزادان به تغییر دما مخصوصا محرکهایی که از دمای بدن سردتر هستند واکنش نشان می دهند.
آنها به درد نیز بسیار حساس هستند و اگر بگذاریم درد شدید را تحمل کند، این کار تاثیرات منفی در پی خواهد اشت، مثلا چنین کودکانی نسبت به واکسن زدن واکنش کنفی شدیدی نشان می دهند.
ب ) مزه و بویایی
همه بچه ها با توانایی نشان دادن ترجیحات مزه به دنیا می آیند و مزه ها را تشخیص می دهند.
ج ) شنوایی
نوزادان می توانند انواع صداها را بشنوند اما صوت های پیچیده مانند سر و صدای آدم ها را به صوت های دیگر ترجیح می دهند.
آنها می توانند انواع صداهای گفتاری را تشخیص دهند و قادر به تشخیص تفاوت های ظریف هستند و فقط مقدار کمی از صداهای گفتاری را نمی توانند متمایز کنند.
نوزاد 3 روزه سر خود را به سمت صدا بر می گرداند، اما توانایی تشخیص دقیق محل صداها به کمک نگاه و لمس در 6 ماهگی حاصل می شود.
د ) بینایی
کم رشد یافته ترین حسهنگام تولد، بینایی است.
نوزادان بعد از تولد، اشیا را در فاصله 6 متری درک می کنند در حالی که بزرگسالان در فاصله 183 متری قادر به این کار هستند. همچنین آنها در ابتدا نمی توانند روی رنگ ها خوب تمرکز و درک کنند اما در 2 ماهگی می توانند به خوبی بزرگسالان روی اشیا تمرکز کنند و رنگ ها را تشخیص دهند.
در 3 ماهگی، ویژگی صورت های مختلف را کاملا تمیز می دهند و در این زمان عکس مادر خود را تشخیص می دهند.
نوباوگان 7 ماهه می توانند صدای شاد یا عصبانی را به چهره متناسب فردی که صحبت می کند ربط دهند.
تیزی بینایی (ظرافت تشخیص) در سال اول زندگی بهبود می یابد و در 11 ماهگی به نزدیک سطح بزرگسالی می رسد.
رشد زبان
کودکان به طور متوسط اولین کلمه رو در 12 ماهگی به زبان می آورند که دامنه آن از تقریبا 8 تا 18 ماهگی است.
کودکان نوپا بین 1.5 تا 2 سالگی، دو کلمه رو باهم ترکیب می کنند.
معمولا بین 18 تا 24 ماهگی، رشد واژگان شتاب پیدا می کند. و از 2.5 سالگی، قواعد دستور زبان را رعایت می کنند.
خواب نوزاد
نوزاد معمولا بیشتر ساعت های شبانه روز را می خوابد یعنی 20 ساعت از شبانه روز را خواب است.
گریه نوزاد
گریه بچه محرک پیچیده ای است که از لحاظ شدت فرق می کند و از ناله تا پیام ناراحتی تمام عیار نوسان دارد.
نوزادان معمولا به دلیل نیازهای بدنی گریه می کنند.
گرسنگی، تغییر دما، محرک دردناک می توانند از علت های گریه نوزاد باشد.
گریه بچه هایی که آسیب مغزی دیده اند و آنهایی که عوارض پیش از تولد و زایمان را کشیده اند معمولا گوش خراش و عمیق است.
بازتاب ها و توانایی های نوزاد
بازتاب ها، پاسخ خای فطری و خوداری هستند که نوزادان در واکنش به شکل های خاصی از تحریک، از خود نشان می دهند.
بازتاب ها منظم ترین الگوی رفتاری نوزادان هستند.
برخی بازتاب ها ارزش بقا دارند. مثلا بازتاب گونه به کودک کمک می کند که محل پستان مادر را پیدا کند.
برخی از انواع بازتاب ها کودک
- پلک زدن: با تاباندن نور، کودک چشمان خود را می بندد (این بازتاب، دائمی است).
- پس کشیدن: با سوزن زدن کف پا، نوزاد پای خود را پس می کشد.
- گونه: اگر گونه نوزاد را نزدیک گوشه دهان لمس کنیم، او سر خود را به همان سمت می گرداند..
- مکیدن: اگر انگشت خود را در دهان نوزاد قرار دهیم، انگشت ما را می مکد.
- چنگ زدن: اگر انگشتمان را کف دست نوزاد قرار دهیم، آن را می گیرد.
- بابینسکی: اگر کف پای نوزاد را لمس کنیم، انگشتان پایش را سیخ می کند.
اغلب بازتاب های نوزادان در 6 ماه اول ناپدید می شوند. علت آن هم این است که با رشد قشر مخ، کنترل ارادی بر رفتار به تدریج افزایش می یابد.
روانشناسی و تربیت کودک 2 تا 6 ساله
دوره کودکی اول، معمولا سال های بازی نامیده می شود.
مشخصه دوره پیش دبستانی، رشد بارز هیجانی و اجتماعی است ولی رشد جسمانی در این دوره از زندگی، نسبت به دو سال اول زندگی کند تر است.
رشد مغز بین 2 تا 6 سالگی، به 90 درصد وزن خود در بزرگسالی می رسد. و نیمکره چپ اغلب کودکان بین 3 تا 6 سالگی جهش رشدی چشمگیری دارد.
مهارت های حرکتی ظریف و درشت در سالهای پیش دبستانی به سرعت رشد می کند. کنترل دست ها و انگشتان در این دوران بسیار بهبود می یابد، در نتیجه کودکان در حدود 6 سالگی قادر به انجام اعمالی مثل بستن بند کفش خود می باشند.
سیر تحولی بازی کودک 2 تا 6 سال
در یک سالگی بازی بدون دلمشغولی رایج است. کودکان از طریق این بازی به کشف وسایل جدید نائل می شوند.
- تنها بازی کردن: تا اوایل سال دوم زندگی، کودکان معمولا با خودشان بازی می کنند.
- ناظر بازی بودن: در اواخر دو سالگی، پس از تنها بازی کردن به تماشای بازی دیگران پرداخته و از کودکان دیگر تقلید می کنند اما در بازی دیگران مشارت نمی کنند.
- بازی موازی: در 2 تا 3 سالگی بازی موازی صورت می گیرد. به گونه ای که کودک در نزدیکی و مجاورت کودکان دیگر بازی می کند اما با آنها مشارکت نمی کند.
- بازی های وانمودی: در این بازی ها، کودکان به ایفای نقش های مختلف پرداخته و از قوه ی تخیل خود استفاده می کنند. این بازی ها در سال های کودکی ادامه می یابند.
- بازی مشارکتی: کودکان از 3 – 4 سالگی به بعد شروع به بازی با دیگران می کنند. اما تعاملات خودشان را با آنها ادامه نمی دهند.
- بازی توام با همکاری: از 5 – 6 سالگی به بعد کودکان به تعاملات خود در بازی هایشان ادامه می دهند و نقش های مختلف را به صورت پخته تر و راحت تر بازی می کنند.
رشد زبان کودک 2 تا 6 سال
کودکان بین 2 تا 6 سالگی پیشرفت حیرت انگیز و سرنوشت سازی در زبان می کنند. مثلا کودکی که در 2 سالگی 200 کلمه دارد در 6 سالگی تقریبا 10000 کلمه را فرا می گیرد.
خودپنداره کودک 2 تا 6 سال
خودپنداره مجموعه صفات، توانایی ها، نگرش ها و ارزش هایی را در بر می گیرد که فرد در مورد توصیف خودش باور دارد.
خود پنداره کودکان پیش دبستانی بسیار عینی است. یعنی آنها برای توصیف خودشان از ویژگی های قابل مشاهده مثل اسم، ظاهر جسمانی، دارایی ها و رفتارهای روزمره استفاده می کنند.
- برداشت کودکان از خودشان، به اموال و اعمال آن ها وابسته است. هرچه توصیف کودک از خودش قوی تر باشد احساس مالکیت او بر اشیا بیشتر است و آن ها را مال خود می داند.
- تلاش های کودکان برای تملک اشیاء، نشان دهنده خودخواهی آنها نیست، بلکه نشانه پرورش خود مداری است که در جهت روشن کردن مرزهای بین خود و دیگران صورت می گیرد. نوع بر خورد والدین و تشویق آنها به بخشندگی و الگوی خوب بودن برای کودک می تواند به کودک کمک کند تا راحت تر این دوران را سپری کند.
نقش یابی جنسی کودک 2 تا 6 سال
کودکان در حدود 2 سالگی، نامیدن جنس خودشان و دیگران را آغاز می کنند.
کودکان پیش دبستانی بسیاری از اسباب بازی ها،لباس ها، ابزارها، لوازم خانگی، بازی ها، مشاغل و حتی رنگ ها را به صورت جنسیتی در نظر می گیرند.
رشد اخلاقی کودک 2 تا 6 سال
همه نظریه های رشد اخلاقی تصدیق می کنند که وجدان در اوایل کودکی به تدریج شکل می گیرد. اصول اخلاقی در ابتدا توسط والدین به صورت بیرونی کنترل می شود و بعد به تدریج معیارهای درونی آن را کنترل می کنند.
بر طبق نظریه یادگیری اجتماعی، کودکان عمدتا از طریق سرمشق گیری یاد می گیرند که به صورت اخلاقی رفتار کنند.
آن ها با مشاهده و تقلید از افرادی که رفتار مناسبی را نشان می دهند، اصول اخلاقی را می آموزند.
برای اینکه بتوانیم الگوی خوبی برای کودکان باشیم باید خصوصیات زیر را داشته باشیم:
صمیمی: کودکان پیش دبستانی، بیشتر از اعمال بزرگسالانی تقلید می کنند که صمیمی و پذیرا باشند نه کسی که سرد و بی تفاوت باشد.
شایسته و قدرتمند: کودکان الگوهایی را برای تقلید استفاده می کنند که شایسته و قدرتمند باشند.
هماهنگی بین گفتار و رفتار: وقتی الگوها یک چیز می گویند و بر خلاف آن رفتار می کنند، کودکان از همان رفتاری تبعیت می کنند که بزرگترها نشان می دهند.
محروم کردن و حذف امتیازها نیز یکی از روش های مناسب برای آموزش اصول اخلاقی به کودکان است.
محروم کردن: بدین صورت است که کودک را از موقعیت آنی دور می کنیم، مثلا او را به اتاقش می فرستیم تا متوجه شود که باید به طور مناسبی رفتار کند. این روش مهلتی برای فکر کردن والدین فراهم می کند.
حذف امتیازها: حذف امیتازهایی مثل بازی در بیرون از خانه یا تماشای برنامه تلویزیونی موجب دلخوری کودکان می شود، اما باعث می شود که والدین از شیوه های خشن اجتناب کنند.
فرزند پروری قاطع سبکی از فرزندپروری است که سبب می شود کودکان اصول اخلاقی را به خوبی فرابگیرند.
فرزند پروری قاطع، یعنی اجرای مقررات در عین انعطاف پذیری
تربیت و روانشناسی کودک 6 تا 11 سالگی
رشد جسمانی کودک 6 تا 11 ساله
در ابتدای این دوره یعنی 6 تا 8 سالگی قد و وزن کودک به آهستگی رشد می کند اما بین سن 9 تا 11 سالگی جهش رشد نوجوانی در دخترها اتفاق می افتد.
در ابتدای این دوران به مرور مهارت های حرکتی درشت، مثل پریدن، دویدن، پرتاب کردن، لگد زدن، ضربه زدن و ... هماهنگ تر می شوند.
رشد زبان کودک 6 تا 11 ساله
واژگان در طول این دوران به سرعت افزایش پیدا می کند و کودکان می توانند به طور دقیق کلمات را تعریف کنند و به کارکرد اشیا اشاره کنند.
همچنین می توانند از ساختار دستور زبان استفاده کنند و داستان ها را نقل قول کنند. (طبیعی است که هر چقدر از 6 سالگی فاصله می گیرند و به اواخر این دوره نزدیک می شوند مهارت بیشتری پیدا می کنند).
کودکان به دو صورت می توانند دو زبانه شوند:
- دو زبان را در اوایل کودکی فرا بگیرند.
- زبان دوم را بعد از تسلط یافتن بر زبان اول فرا بگیرند. اگر کودکان هر دو زبان را در اوایل کودکی با هم یاد بگیرند، در رشد زبان مشکلی نخواهند داشت، اما اگر بعد از یادگیری زبان اول بخواهند زبان دوم را یاد بگیرند، به 3 تا 5 سال زمان نیاز دارند.
رشد شناختی کودک 6 تا 11 ساله
در این دوران تفکر کودکان منطقی تر می شود به طوری که توانایی گنجاندن مفاهیم در طبقات و ردیف کردن را کسب می کنند.
رشد هیجانی کودک 6 تا 11 ساله
در این دوران، کودکان هیجان های خود را بهتر می شناسند و تشخیص می دهند و در 8 سالگی می توانند بیش از یک هیجان را در یک زمان تجربه کنند. مثلا می گوید: "خیلی خوشحالم که هدیه گرفتم، اما از اینکه چیزی را که می خواستم نگرفتم خیلی غمگینم"
کودکان دبستانی، علاوه بر اینکه هیجان های خود را بهتر می شناسند، هیجان های دیگران را نیز بهتر می شناسند. آنها می توانند از نشانه های چهره ای و موقعیتی به احساسات دیگران پی ببرند، در حالی که کودکان پیش دبستانی فقط به جلوه های هیجانی متکی هستند.
افزایش آگاهی هیجانی، آگاهی از خویشتن و حساسیت بزرگسالان به احساس های کودکان، همدلی را افزایش می دهد و به رفتار نوع دوستانه کمک می کند.
رشد اخلاقی کودک 6 تا 11 ساله
در این دوران، کودکان به مقررات اخلاقی و عرف های اجتماعی پی می برند و آن ها را بهتر درک می کنند.
نقش یابی جنسی کودک 6 تا 11 ساله
هویت نقش جنسی پسرها و دخترها در اواسط کودکی، به صورت متفاوتی رشد می کند.
پسرها از کلاس سوم تا ششم، خود را با صفات شخصیتی مردانه همانند سازی می کنند، اما دختر ها کمتر به این کار می پردازند و علاوه بر ویژگی های زنانه، به سمت ویژگی های جنس مخالف نیز گرایش پیدا می کنند. برای توضیح این کار می توان گفت:
شاید دخترهای دبستانی پی می برند که جامعه امتیاز بیشتری برای ویژگی مردانه قائل است در نتیجه می خواهند برخی از رفتارهای جنس مختلف را امتحان کنند.
روابط با همسالان با کودک 6 تا 11 ساله
در این دوران، اجتماع همسالان بستر بسیار مهمی برای رشد است.
تماس با همسالان نقش مهمی در درک دیگران و آگاهی از خود و دیگران ایفا می کند.
کیفیت روابط با همسالان تغییر کرده و در سال های دبستانی بیشتر نوع دوستانه می شود. لذا پرخاشگری، مخصوصا حملات بدنی کاهش می یابد.
از کلاس سوم به بعد، پرخاشگری رابطه ای مانند غیبت، شایعه پراکنی و طرد در بین دختر ها افزایش می یابد.
روابط دوستانه در سال های دبستانی پیچیده تر می شود و دوستی نوعی رابطه متقابل صمیمانه است که کودکان در آن ها به نیازها و امیال یکدیگر پاسخ می دهند.
روابط دوستانه کوکان دبستانی، بیشتر گزینشی است. در حالی که کودکان پیش دبستانی تعداد زیادی دوست دارند، کودکان دبستانی، تعداد معدودی را دوست خود می نامند و اغلب یکی از آن ها را بهترین دوست خود می دانند.
تاثیرات خانواده بر کودک 6 تا 11 ساله
هنگامی که کودکان وارد مدرسه می شوند و رابطه با همسالان را آغاز می کنند ارتباط والد – کودک تغییر می کند.
در این دوران، مقدار زمانی که کودکان با والدین سپری می کنند، خیلی کاهش می یابد.
کودکان در این دوران از استقلال بیشتری بهره مند می شوند، بنابراین والدین با موضوعات و چالش های جدیدی روبرو خواهند شد.
در این دوران پرداختن به تنظیم مشترک از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
تنظیم مشترک به معنای نوعی سرپرستی انتقالی است که در طی آن نظارت کلی والدین بر رفتار کودکان وجود دارد ولی در عین حال آن ها به کودک اجازه می دهند که مسئولیت تصمیم گیری خود را بپذیرند.
تنظیم مشترک، از کودکانی که هنوز برای استقلال آمادگی کافی ندارند، حمایت و محافطت می کند و در عین حال آن ها را برای نوجوانی آماده می سازد، یعنی زمانی که باید خودشان تصمیمات مهمی بگیرند.
تنظیم مشترک از رابطه یاری گرانه بین والد و کودک به وجود می آید.
هر والدی قطعا با تکیه بر شناخت و دانش هایی که در طول زمان از فرزند خود کسب می کند می تواند به بهترین نحو به تربیت فرزند خود بپردازند ولی گاهی والدین در این مسیر با چالش هایی مواجه می شوند که شاید در آن لحظه از راه حل درست و لازم را برای حل چالش آگاه نباشند در چنین شرایطی مشورت و درخواست کمک از یک مشاور متخصص در زمینه کودک و نوجوان قطعا می تواند مسیر را هموارتر کند.
اگر که در زمینه تربیت فرزندتان نیاز به راهنمایی و همراهی مشاور دارید می توانید از مشاوران مجرب و متخصص مرکز مشاوره ستاره با شماره 02122354282و 02122247100و 09035673050 و 09108347597 راهنمایی و مشاوره تخصصی دریافت کنید.